Lịch sử các dân tộc trong Đế Chế - Dân tộc Phoenicia (Phần 1)

Giới thiệu:

Trong thế giới cổ đại, người Phoenicia được tôn vinh như những thủy thủ vĩ đại nhất, và vùng lãnh hải của họ được tổ chức thành các thành bang khá giống với người Hy Lạp. Điều quan trọng phải hiểu là không hề có một quốc gia hay đế quốc nào có tên gọi là “Phoenicia”. Nguồn gốc lịch sử của nền văn minh Semitic/Canaanite này có thể xuất phát từ tiếng Hy Lạp cổ đại Phoοινίκη (Phoiníkē) có nghĩa là "Đất tím". Trong quá trình tồn tại, người Phoenicia nổi tiếng nhất bởi thuốc nhuộm màu tím đậm của họ - một mặt hàng hiếm và được đánh giá rất cao lúc bấy giờ. Cư dân của các thành phố Phoenician dọc theo bờ biển Đông Địa Trung Hải (như Sidon và Tyre) có thể đã tự gọi mình là Kenaani (Canaanites); hoặc bằng tên gọi liên quan đến các thành bang cụ thể của họ (ví dụ: "Sidonians" hoặc "Tyrians").

Thuyền vận chuyển gỗ của Phoenician, Thế kỷ thứ VIII TCN, Bảo tàng Louvre, Paris, Pháp

Văn hóa Phoenician bắt nguồn từ vùng Đông Địa Trung Hải và vùng Levant (miền Nam Syria, Liban và miền Bắc Israel) vào thiên niên kỷ thứ II TCN (Mặc dù khu vực này đã biến mất kể từ thời kỳ Đồ Đá Mới). Người Phoenicia đã thành lập các thành bang ven biển Byblos, Sidon và Tyre (lãnh thổ của nền văn minh Canaan cổ đại). Trong nhiều thế kỷ, thương nhân từ các thành bang trải dài trên khắp Địa Trung Hải và có lẽ thậm chí còn tại các đảo nhỏ của Anh đều hướng đến Phoenician để lấy “Tin” - một chất rất khan hiếm ở Địa Trung Hải nhưng lại là một thành phần rất quan trọng trong sản xuất, cùng với đồng (từ đảo Cyprus, nơi người Phoenicia cũng có chỗ đứng) dùng để rèn đồng.

Lối vào thành phố của Phoenician trên Đảo Motya, ngoài khơi bờ biển phía Tây Sicily

Thời kì đỉnh cao của thực dân Phoenician diễn ra trong nhiều thế kỷ, sau khi thời đại đồ Đồng năm 1200 TCN sụp đổ (do Hải nhân bí ẩn gây ra) khi các thành bang tại Levantine lợi dụng khoảng trống quyền lực, hình thành do sự sụp đổ đột ngột của một số nền văn minh lớn (bao gồm cả Mycenaeans, Vương quốc Ugarit, Ai Cập và Hittites). Hai trong số những thành bang đứng lên thống trị và có ảnh hưởng nhất Phoenician sau năm 1200 TCN là Sidon và Tyre.

Hình minh họa cổ của các thương gia Phoenician đến cảng

Tuy nhiên, lớn nhất trong tất cả các thành bang của Phoenician lại là Carthage ở Bắc Phi. Theo những truyền thuyết được kể lại, thành bang này được thành lập năm 813 TCN bởi Nữ hoàng Dido, tên của nó có nghĩa là "Làng mới" (Qart-ḥadašt) trong phương ngữ Phoenician đã tuyệt chủng (Punic) của thành bang đó. Carthage (tiếng Latin: Carthago) bị phá hủy vào năm 146 TCN, theo đó thời đại quyền lực và mở rộng của Phoenicia cũng kết thúc. Sự kiện quan trọng này đóng vai trò là điểm cuối trong lịch sử của nền văn minh này, mặc dù tàn dư của văn hóa Phoenician vẫn còn kéo dài rất lâu sau sự sụp đổ của Carthage.

Hình vẽ của thành bang Carthage cổ

Vị trí:

Trong “Khoảng trống quyền lực và quân sự”,  thế giới cổ đại rơi vào Thời kì Tăm Tối sau 400 năm bắt đầu (năm 1200 TCN), một nhóm nhỏ các thương nhân Phoenician từ Levant đã trở nên thịnh vượng và dần dần mở rộng ảnh hưởng của họ trên khắp Địa Trung Hải. Thay vì tạo lập một vương quốc về vật chất trên các vùng đất liền kề, họ chọn dần dần xây dựng một mạng lưới kinh doanh và thực dân rộng lớn, bắt đầu điểm xuất phát là một số thành phố độc lập dọc theo bờ biển của Liban, Nam Syria và Bắc Israel. Trải dài về phía Tây, người Phoenicia tiếp tục chiếm các thuộc địa trên đảo Síp và trong vùng biển Aegean (bao gồm cả bờ biển Thổ Nhĩ Kỳ); họ cũng hình thành chế độ thực đân trên các đảo Malta, Sardinia, Sicily và quần đảo Balearic và ở Bắc Phi, Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha (cũng như các địa điểm khác ở Địa Trung Hải).

Mật độ rộng lớn của nền văn minh Phoenician tại thời điểm Macedonia chinh phục Đông Địa Trung Hải

Thủ đô:

Văn hóa của Phoenician bao gồm các thành bang độc lập chia sẻ một ngôn ngữ Semitic và một sự tôn thờ sùng bái chung có nguồn gốc từ phía Đông Địa Trung Hải. Những thành bang phát triển sớm nhất của Phoenician là ở Canaan: Ṣūr (Tyre), Ṣīdūn (Sidon) và Gebal - được gọi là "Byblos" trong tiếng của người Hy Lạp cổ đại - bắt nguồn từ chữ biblos (sách) (đây cũng là từ phát triển thành từ “Kinh thánh” trong tiếng Anh). Những thành bang ven biển này có vị trí ở phía sau dãy núi Lebanon.

Di sản thế giới UNESCO - Byblos, Lebanon

Cơ hội duy nhất để mở rộng và phát triển kinh tế là bằng đường biển, trong nhiều thế kỷ, con đường kinh doanh và thuộc địa của Phoenician trải dài về phía tây qua Địa Trung Hải. Lớn nhất và thịnh vượng nhất trong tất cả các thành bang được thành lập tại Phoenician là Carthage (Tunisia ngày nay). Tại thời điểm đỉnh cao nhất, Carthage thậm chí gần như hơn hẳn một bậc so với đối thủ lớn nhất của mình: Cộng hòa La Mã.

Di tích La Mã tại Carthage, Tunis, Tunisia

Sự phát triển:

Trước khi Thời đại đồ Đồng sụp đổ vào năm 1200 TCN, các thương nhân Canaanite đã bị giới hạn hoạt động tại bờ biển Levantine (ngày nay là Lebanon, Bắc Israel và Nam Syria), Ai Cập và bờ biển phía nam của Anatolia (Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay) ). Người Minoans trên đảo Crete đã chặn lối vào Aegean, kiểm soát tất cả thương mại trong khu vực đó, và thậm chí độc chiếm thương mại xa hơn về phía Tây. Các thị trấn ven biển Canaanite thường do người Ai Cập quản lý và một trong những mặt hàng chính của họ là cung cấp gỗ (các cây tuyết tùng nổi tiếng của Li-băng) và rượu cho vùng lưu vực sông Nile.

Hình vẽ mặt cắt ngang của tàu chở hàng tại Phoenician

Trước năm 1200 TCN, Minoan được người Mycenaeans tiếp quản, và sự sụp đổ của nền văn hóa Minoan ngay sau đó trong các sự kiện thảm khốc vào cuối thế kỷ XIII TCN đã loại bỏ hầu hết các hạn chế về thương mại tại Địa Trung Hải và Aegean cho các nền văn minh còn sống sót. Người Phoenicia là người hung hăng nhất trong số những dân tộc cố gắng lấp đầy khoảng trống quyền lực này. Thành bang của họ được đặt tại những vị trí rất thuận lợi cho việc giao dịch, đúng nghĩa là ở trung tâm của thế giới đã được biết đến lúc bấy giờ. Aegean, Mesopotamia và Ai Cập đều gần như bằng nhau về vị trí chia đều tại phía Tây, Đông và Nam. Đối với bất kỳ quốc gia nào trong ba khu vực muốn giao dịch với một quốc gia khác thì tuyến đường dễ dàng nhất là đi thông qua các thành bang của Phoenician.

Tuyến đường thương mại Phoenician

Vào thế kỷ thứ IX TCN, Thời kì Tăm tối của Đế chế cổ đại cũng dần kết thúc. Giờ đây Phoenicia đã phát triển phong phú đến mức bắt đầu thu hút kẻ thù, chủ yếu là người Assyria và Babylon. Khi phải đối mặt với các cuộc tấn công diễn ra liên tiếp cùng danh sách đồ cống nạp ngày càng nhiều, Tyrians quyết định thiết lập các thuộc địa ở phía Tây. Những khu thuộc địa này nằm ngoài tầm mắt của các lãnh chúa sống ở phía Đông của họ, vì vậy họ thiết lập thuộc địa tại đây giúp khai thác kim loại và hình thành con đường thương mại phía Tây Địa Trung Hải. Thuộc địa quan trọng nhất của Phoenician là Carthage, được thành lập vào thế kỷ thứ IX TCN. Các thuộc địa quan trọng khác là Sicily, Corsica, Malta, Sardinia và Spain (Cádiz và Cartagena hiện đại). Trong 500 năm tiếp đó, Carthage đã tăng trưởng rất nhanh về mặt quy mô và sức mạnh. Phần lớn sự giàu có của nó đến từ các mỏ quặng năng suất cao của Spain. Carthage bắt đầu chiến đấu để kiểm soát Tây Địa Trung Hải, đầu tiên là với người Hy Lạp và sau đó là với người La Mã.

Tranh vẽ Hannibal của Carthage đang nhìn quân đội của ông giết chết quân lính Roman sau trận chiến tại Cannae (216 TCN)  trong Chiến tranh Punic lần thứ hai

Nền kinh tế:

Nền kinh tế của Phoenician ban đầu được xây dựng trên tiền bán và chế biến gỗ cùng sản xuất thủy tinh, vận chuyển hàng hóa (như xuất khẩu rượu vang sang Ai Cập) và làm thuốc nhuộm. Thuốc nhuộm Phoenician (có nhiều màu từ hồng đến tím đậm) được làm từ chất tiết ra của loài ốc biển ăn thịt murex nay đã tuyệt chủng. Tại Roma, loại thuốc nhuộm rất quý giá thời bấy giờ được gọi là Tyrian Purple (theo tên thành phố sản xuất nó - Tyre Phoenician), thuốc nhuộm tím trong thời cổ đại còn có giá trị gấp mấy lần vàng.

Ốc biển Murex để nhuộm màu tím (hoặc có gai)

Dần dần các thành phố Phoenician trở thành trung tâm thương mại và sản xuất hàng hải. Tuy nhiên Phoenician có nguồn tài nguyên thiên nhiên rất hạn chế, họ nhập khẩu nguyên liệu thô và biến chúng thành những vật có giá trị hơn, như đồ trang sức, chạm khắc ngà voi (được phát hiện tại các địa điểm ở Mesopotamia), đồ nội thất (tìm thấy trong các ngôi mộ ở Cyprus), đồ gia dụng và những thứ mới lạ như vẽ họa tiết lên trứng đà điểu. Người Phoenician vay mượn các kỹ thuật và văn hóa từ khắp nơi trên thế giới mà thương nhân học hỏi được tại mỗi nơi đặt chân đến.Nhà triết học tự nhiên cổ đại người La Mã Pliny khi viết về những nghiên cứu của mình đã nói rằng Phoenicia chính là dân tộc “phát minh ra thương mại”.

Các thương gia Phoenician có thể đã mua bán thiếc ở phía Bắc Cornwall (Lizard Point, Cornwall, England, UK)

Bằng cách củng cố các thành trì ở Sicily và Bắc Phi, những người Phoenicia đã chặn đường một cách hiệu quả thương nhân khác đến Tây Ban Nha (nơi có bạc và các loại quặng khác) và bờ biển Tây Phi (vàng, gỗ, và nô lệ). Nhà sử học Hy Lạp cổ đại Herodotus đã viết rằng, những người Phoenicia là những người đã dạy cho người Hy Lạp tại Boeotia hệ thống chữ viết mà cuối cùng sẽ trở thành bảng chữ cái của Hy Lạp. Ông cũng lưu ý về việc các thương nhân Phoenician là những người mang trầm hương đến Aegean; và dạy người Hy Lạp cách dùng một loại gia vị kỳ lạ đối với họ: quế.

Tác phẩm điêu khắc hiện đại của Herodotus theo phong cách Cổ điển

Tôn giáo và Văn Hóa:

Tôn giáo của người Phoenician là tôn giáo đa thần, và các vị thần của họ nếu muốn gây ra thảm họa thì phải chịu hình phạt rất nặng, đặc biệt là Baal, vị thần của bão tố, và cộng sự Tanit của vị thần này. Kinh Thánh, các truyền thuyết La Mã và Hy Lạp nói về việc dùng trẻ em để cúng bái được những người Phoenicia lan truyền rất nhiều, mà nhiều nhà sử học hiện đại cho rằng đây chỉ đơn thuần là một hình thức chống phá của Đế chế Phoenicia mà thôi.

Điêu khắc cổ của tượng đài Tangenician Phoenician, Necropolis of Amrit tại Syria

Thế nhưng tại các nghĩa địa Phoenician (tophets) rùng rợn, các nhà khảo cổ học đã khai quật được rất nhiều những chiếc vại chứa nội tạng của trẻ sơ sinh.

Bia mộ cổ Carthage, Tunis, Tunisia

Bên trên những chiếc vại này có những tấm bia (văn tự) khắc chữ về lòng ca ngợi tới các vị thần — những phần văn tự này đã khiến một số nhà sử học tranh luận rất nhiều để chứng minh rằng những đứa trẻ này đã sẵn lòng hy sinh để hiến tế cho các vị thần. Tính xác thực của sự cúng tế bằng trẻ em trong Carthage cổ đại vẫn còn là đề tài được tranh luận sôi nổi giữa các học giả. Nhân loại có thể sẽ không bao giờ biết được liệu những đứa trẻ đã chết vì nguyên nhân tự nhiên hay bằng một cách tàn nhẫn nào đó cho việc hiến tế.

Những phiến đá mang dấu hiệu Tanit tại nghĩa trang cổ ở Carthage, Tunisia

G_luuly